De dood in de middeleeuwen

Wie jong is, denkt over het algemeen liever niet teveel aan de dood. De gemiddelde leeftijd in West-Europa ligt tegenwoordig een eind boven de zeventig jaar. Dus als je zestien, zeventien jaar bent, heb je menselijkerwijs gesproken nog zeker vijftig jaar te gaan. Maar dát je op een dag zult sterven, staat voor ons nog net zo vast als voor, pakweg, Egidius uit Brugge zo’n zeshonderd jaar geleden. Het verdriet om zijn dood wordt bezongen in het aangrijpende Egidiuslied.

Gedenk te sterven

In de middeleeuwen lag de gemiddelde leeftijd in de Lage Landen een stuk lager dan tegenwoordig, rond de veertig jaar (het gaat om een gemiddelde; er waren dus wel degelijk mensen die de tachtig of negentig haalden). De dood lag overal op de loer. Kindersterfte, dijkdoorbraken, hongersnoden, stadsbranden, dodelijke ziekten, plunderende landsheren of grootschaliger oorlogsgeweld beheersten het dagelijks leven. Daarbij stond voor vrijwel alle middeleeuwers als een paal boven water dat ze na het sterven voor Gods rechterstoel zouden verschijnen om verantwoording af te leggen van hun levenswandel. Vandaar dat er voortdurend gehamerd werd, bijvoorbeeld in het allegorische toneelstuk Elckerlijc, op het ‘memento mori’: denk eraan dat je zult sterven.

Anthonis de Roovere bezingt de dood in zijn gedicht Van der Mollenfeeste. Iedereen verdwijnt vroeg of laat onder de grond, en viert daar het macabere feest van ‘mollengijs’, want voor hem bestaan er geen rangen en standen:

Een rein leven

De verschrikkelijke pestepidemieën uit de veertiende eeuw eisten miljoenen mensenlevens. Naar schatting een derde van de bevolking van West Europa, voordien 60 miljoen mensen, liet het leven. Een wereldstad als Parijs, 100.000 inwoners, verloor in één jaar tijd de helft van zijn bevolking. Predikers wisten het zeker: dit was een straf van God, die het laatste oordeel aankondigde. Jan van Boendale laat in zijn Boek van de wraak Gods, geschreven ten tijde van de pestepidemie, aan de hand van tal van historische voorbeelden uit heden en verleden zien dat zondig gedrag door God vaak al tijdens het leven wordt afgestraft.

Er was de middeleeuwse mens dus veel aan gelegen om met God in het reine te komen. De geestelijken hadden het daarbij relatief makkelijk: in hun leven van afzondering in kloosters of andere leefgemeenschappen konden ze zich – niet of nauwelijks gehinderd door wereldse geneugten en beslommeringen – wijden aan een leven in dienst van God, zoals Souke van Dorsten in het klooster Diepenveen. De overige standen, de adel, de boeren en de burgerij, waren voor hun geestelijke zorg aangewezen op priesters en kapelaans die dagelijks preekten, de mis opdroegen, de biecht afnamen en de andere sacramenten toedienden, zoals doop, huwelijk en laatste oliesel. De adel en de rijke burgerij beschikte over getijdenboeken, waarmee de dagelijkse dienst aan God werd vormgegeven. Om mensen aan te sporen en toe te rusten tot deugdzaam leven, werden verhalen opgeschreven van mensen die al eerder voorbeeldig hadden geleefd, zoals Liedewij, de maagd van Schiedam.

Sacramenten van een ridder

Als het stervensuur aanbrak was het zaak een priester te vinden die de laatste sacramenten kon toedienen. Zonder dat ritueel achtte men een plaats in de hemel zeer twijfelachtig. In noodgevallen konden deze sacramenten ook door leken worden toegediend. Walewein, ridder van Arturs tafelronde en op zoek naar een zwevend schaakbord, verslaat onderweg een schurkachtige ridder die een jonkvrouw heeft ontvoerd en mishandeld. Zoals het een hoofs ridder betaamt, laat Walewein de stervende ridder niet aan zijn lot over, maar neemt de biecht af en vraagt de jonkvrouw de ridder zijn misdaden te vergeven.

Gods genade is zo groot dat zelfs misdadigers vergeving kunnen ontvangen, mits ze berouw hebben van hun zonden en de laatste sacramenten ontvangen. Als aan die voorwaarden is voldaan, kunnen ze ook in gewijde grond – in of rond de kerk – begraven worden, en wacht hun de eeuwige heerlijkheid.

Herzien door werkgroep Remco Sleiderink