Lanseloet van Denemerken

Lanseloet van Denemerken is een van de vroegst bekende voorbeelden van middeleeuws wereldlijk (niet-religieus) toneel. Het stuk behandelt een thema dat nog altijd actueel is: de zoektocht naar liefde en het daarbij respecteren van de wensen en grenzen van de ander. Deze problematiek wordt vanuit verschillende perspectieven belicht, waardoor het toneelstuk blijft aanzetten tot discussie. Lanseloet van Denemerken wordt daarom nog steeds gelezen én opgevoerd.

Sanderijn is een jonge vrouw, hofdame van de koningin van Denemarken. De prins, Lanseloet, is stapelverliefd op haar, maar kan niet met haar trouwen omdat zij van lagere komaf is. Voor Sanderijn is er daarom tussen hen geen relatie mogelijk. Om een maatschappelijke positie te verwerven, is het voor haar belangrijk om te trouwen, en haar huwelijkskansen zijn beter als ze maagd blijft. Een rol als minnares van de prins staat haar daarom tegen en ze wijst zijn avances resoluut af.

Lanseloet kan zich niet bij de situatie neerleggen. Hij beklaagt zich bij zijn moeder. Zij verzint een list om van Sanderijn af te komen, zodat haar zoon een hogergeplaatste bruid kan kiezen. Ze stelt voor om Sanderijn met een smoesje naar Lanseloets kamer te brengen, zodat hij met haar alleen kan zijn. Van de koningin mag Lanseloet dan met Sanderijn doen wat hij wil. Haar enige voorwaarde is dat hij Sanderijn na afloop zal beledigen en haar geen blik waardig zal keuren. Lanseloet beseft de risico’s van dit plan. Toch gaat hij uiteindelijk akkoord, vurig hopend dat Sanderijn hem zijn lompe gedrag niet kwalijk zal nemen: hij houdt immers van haar.

Voor Sanderijn werkt het zo niet: Lanseloet heeft haar tot seks gedwongen en beledigd. Diep gekwetst ontvlucht ze Denemarken. Tijdens haar omzwervingen ontmoet ze een onbekende ridder, die wél met haar wil trouwen. Nadat ze hem in elegante en hoofse taal heeft duidelijk gemaakt wat haar is overkomen en dat ze dus geen maagd meer is, accepteert ze zijn huwelijksaanzoek. In de tussentijd krijgt Lanseloet berouw, maar het is te laat: Sanderijn wil niet naar hem terugkeren. Lanseloets dienaar Reinout vreest echter dat zijn heer Sanderijns weigering niet zal kunnen accepteren en vertelt Lanseloet dat ze nooit meer terug kan komen omdat ze is overleden. Lanseloet stort in van verdriet en sterft.

Sanderijns monoloog: the morning after

We zoomen in op één passage. De koningin, Lanseloets moeder, heeft Sanderijn opgedragen haar zoon te bezoeken in zijn privé-vertrekken, omdat hij ernstig ziek zou zijn. Nadat Sanderijn heeft gehoorzaamd, zegt de koningin tevreden tegen het publiek dat ze Sanderijn mooi in de val heeft laten lopen. Op dit punt in het toneelstuk wordt een kleine sprong in de tijd gemaakt. Het eerstvolgende dat we horen, is Sanderijns monoloog, die zij uitspreekt wanneer ze weer uit Lanseloets kamer naar buiten komt.

#MeToo op het middeleeuws toneel

Lanseloet van Denemerken is één van de vier abele spelen. Dit zijn ernstige toneelstukken, die  werden opgevoerd in combinatie met een korte, luchtige klucht. Zo werd Lanseloet opgevolgd door Die hexe, een komisch toneelstuk waarin drie vrouwen met elkaar op de vuist gaan omdat één van hen wordt beschuldigd van hekserij. Zowel Lanseloet als Die hexe laten dus zien in welke moeilijkheden vrouwen kunnen geraken wanneer ze te maken krijgen met grensoverschrijdend gedrag, zoals agressie of machtsmisbruik.

Toch blijft er discussie bestaan over de manier waarop deze thematiek in Lanseloet wordt behandeld. Dit komt doordat de tekst niet beschrijft wat er precies gebeurt in Lanseloets slaapkamer. Deze scène vond off stage plaats en de tekst bevat hier alleen een regieaanwijzing: ‘Nu heeft si gheweest met hem in die camere’ (nu is ze met hem in de (slaap)kamer geweest). Het publiek moest dus goed luisteren om erachter te komen dat Sanderijn door Lanseloet is verkracht. Dit blijkt uit haar emotionele monoloog na afloop, waarin ze zegt tegen haar wil haar maagdelijkheid te zijn verloren (zie de passage hierboven: ze was ‘in Lanseloets gewelt’ en deed het ‘sonder danc’), maar ook uit haar woorden later in het verhaal, waar ze Lanseloets gedrag vergelijkt met dat van een valk die één bloem rooft maar de rest van de bloemen vervolgens niet meer hoeft.

Een spel van Sanderijn

Lanseloet van Denemerken heeft niet één maar twee hoofdpersonen. In middeleeuwse documenten zien we dan ook dat de tekst soms wordt aangeduid als toneelstuk over ‘Lanseloet’, soms als ‘Spel van Sanderijn’. Het toneelstuk kan ook op verschillende manieren worden geïnterpreteerd, afhankelijk van welk perspectief je kiest. In de wetenschap is het perspectief van Lanseloet lange tijd leidend geweest: de meeste onderzoekers zagen Lanseloet als de tragische held van het verhaal, die voor een moreel dilemma komt te staan en die uiteindelijk ten onder gaat aan zijn eigen zwakheden. Hij weet immers dat zijn gedrag immoreel is, maar laat zich beïnvloeden door zijn moeders standpunt en geeft toe aan zijn fysieke verlangens, met onherroepelijke gevolgen. Meer recent en onder invloed van #MeToo hebben verschillende onderzoekers opgeroepen de tekst juist te lezen vanuit het perspectief van Sanderijn. Zij wordt in een onmogelijke situatie gebracht, wordt slachtoffer van een machtsspel en van misbruik, en slaagt erin om elders een nieuw leven op te bouwen. Ook het middeleeuwse publiek kon waarschijnlijk beide perspectieven herkennen. Op die manier opende het toneelstuk een dialoog over goed en fout, en over grenzen en gedrag.