Wilhelmus

In de zestiende eeuw werd literatuur ingezet als propagandamiddel voor de Nederlandse opstand. Een van de protestliederen uit de Opstand - een 'geuzenlied' - werd in de twintigste eeuw het Nederlandse volkslied. We zijn er aan gewend dat elk land zijn eigen volkslied heeft: een lied dat iets van de aard of geschiedenis van dat volk laat zien en gespeeld wordt als het land zich aan andere landen presenteert – van voetbalwedstrijd tot staatsbezoek. Hoe is Nederland eigenlijk aan het Wilhelmus gekomen?

In het Wilhelmus is Willem van Oranje aan het woord. Hij was de aanvoerder van het Nederlandse leger, dat aan het einde van de zestiende eeuw vocht tegen de Spanjaarden. De identiteit van de schrijver van het Wilhelmus is niet bekend. Waarschijnlijk wilde de auteur bewust anoniem blijven om niet de Spaanse woede over zich af te roepen. De calvinistische edelman Philips van Marnix van Sint-Aldegonde werd door velen als de dichter van het Wilhelmus gezien. In 2016 is uit computeronderzoek de psalmvertaler Petrus Dathenus als mogelijke dichter naar voren gekomen.

Acrostichon

Het Wilhelmus is een acrostichon. De beginletters van de vijftien strofen vormen de naam ‘Willem van Nassau’ (in de spelling van toen: Willem van Nassov). Hij wordt door de onbekende auteur naar voren geschoven als de ideale leider in de vrijheidsstrijd. Oranje wordt daarom zelfs, in de achtste en centrale strofe, met de bijbelse held David vergeleken. De Nederlanders zijn de schapen die door de herder David worden geweid. De Spaanse hertog Alva is in die vergelijking de bijbelse Saul: de koning die David wilde doden, maar dat met de dood moest bekopen omdat God aan Davids kant stond.

Geuzenlied

Het lied werd al snel het lijflied van de geuzen, de aanhangers van de prins van Oranje. Na de dood van Willem van Oranje in 1584 volgde zijn zoon Maurits hem op. Hij boekte vele successen en dwong de Spanjaarden tot een voorlopig bestand, tussen 1609 en 1621. In 1618 werd ook voor deze Oranje een toepasselijke versie van het Wilhelmus gemaakt. Daarin werd nog directer verwoord dat God met Nederland was en dat de Oranjes vanzelfsprekend de leiders van dit land waren. Het eerste couplet luidde:

'De byencorf der H. Roomschen Kercke'

In geuzenliederen als het Wilhelmus wordt de strijd tegen het rooms-katholieke Spanje om het recht op zelfbeschikking in politieke én godsdienstige zaken bezongen. Maar ook veel andere teksten speelden in op de actualiteit. Philips van Marnix van Sint-Aldegonde, de mogelijke schrijver van het Wilhelmus, schreef in 1569 De byencorf der H. Roomsche Kercke. In deze allegorie vergeleek hij op satirische wijze de rooms-katholieke kerk met een bijenkorf, en haar gezagsdragers met verschillende soorten bijen: de koning van de bijen heet 'papa' (paus), de 'rode' bijen om hem heen zijn de kardinalen en de wespen worden 'inquisitores' (leden van de Inquisitie) genoemd. Een bepaald soort bijen bijt zich vast in schapen en zuigt hun bloed op, ze worden daarom ‘bijtschapen’ genoemd (‘Bischoppen’).

De Byencorf was ook een aanval op de Spaanse koning, die rooms-katholiek was. De Nederlanders werden neergezet als 'schapen' die worden achtervolgd door de ‘bloedzuigende’ rooms-katholieke kerk. Het weerloze, onschuldige schaap (de Nederlandse staat) kon zich met de hulp van sterke Oranje-leiders aan de Spaanse wurggreep ontworstelen. Zo werd literatuur na 1550 gebruikt om de Nederlanders mentaal sterk te maken. Vanwege de radicale denkbeelden publiceerde Marnix de Byencorf anoniem. Hij schreef het boek terwijl hij in Oost-Friesland ondergedoken zat. Daar woonden veel protestantse vluchtelingen.